| ความหมาย | |
| กิจที่ทำเมื่อเข้าสมาส | |
| ประเภทของสมาส | |
| 1. กัมมธารโย | มี๖- นบุพพบท กัมมธารยะ |
| 2. ทิคุ | มี๒ |
| 3. ตัปปุริโส | มี๖ |
| 4. ทวันทโว | มี๒ |
| 5. อัพยยีภาโว | มี๒ |
| 6. พหุพพิหิ | มี๖- ภินนาธิกรณพหุพพิหิ - ฉัฏฐีอุปมาบุพบทพหุพพิหิ - นบุพบทพหุพพิหิ - สหบุพบทพหุพพิหิ |
| สมาสซ้อน/สมาสท้อง | |
ชีทประกอบการศึกษา:
สมาส หมายถึง นามศัพท์* ตั้งแต่ 2 ขึ้นไป ย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน
(เทียบกับภาษาไทย เช่น อย่าทำซึ่งบาป ย่อเป็น อย่าทำบาป, สัตว์เกิดในน้ำ ย่อเป็น สัตว์น้ำ)
การย่อบทหรือศัพท์ ตั้งแต่๒ขึ้นไปเข้าเป็นบทเดียวกัน
[* อัพยยศัพท์ก็เข้าสมาสได้ เช่น ในอัพยยีภาวสมาส อุ. อุปนครํ, กิริยากิตก์ในหลายปัจจัยก็เข้าสมาสได้ อุ. กตปุญฺโญ,
นิบาตบางตัวที่มีรูปเหมือนกิริยาอาขยาต (แต่ไม่จัดเป็นกิริยาอาขยาต) ก็เข้าสมาสได้ อุ. อตฺถิภาโว-นตฺถิภาโว, อโหสิกมฺมํ.]
เรียน
สมาส มี ๒ ชนิดคือ
๑สมาสคุณ ได้แก่ สมาสที่มีบทอื่นเป็นประธาน(ใช้เป็นประธานไม่ได้)
๒สมาสนาม ได้แก่ สมาสที่มีตัวประธานอยู่ในรูปวิเคราะห์
วิเคราะห์แห่งสมาส ประกอบด้วยลักษณะสำคัญ๒ประการ คือ
๑อนุบท คือ บทน้อย ซึ่งเรียงไว้หน้าบทปลง
๒บทปลง หรือ บทสมาส คือบทที่ย่ออนุบทนั้นเข้าเป็นอันเดียวกัน
สมาสว่าโดยกิจ มี 2 อย่าง (กิจที่ทำเมื่อเข้าสมาส) คือ
เมื่อเข้าสมาสแล้ว ถ้าศัพท์ที่นำมาต่อกันนั้น สามารถที่จะทำการสนธิได้อีก ก็ทำได้ เช่น
อานนฺโท เถโร อานนฺทเถโร พระเถระชื่อว่าอานนท์ (ลบวิภัตติบทหน้า)
อานนฺทตฺเถโร ซ้อน ตฺ (อาคมพยัญชนสนธิ)
พุทฺโธ อาทิจฺโจ อิว พุทฺธอาทิจฺโจ พระพุทธเจ้าเพียงดังพระอาทิตย์ (ลบวิภัตติบทหน้า)
พุทฺธาทิจฺโจ ลบสระหน้า คือ อ ที่ ธฺ (โลปสรสนธิ)
สมาสว่า โดยชื่อ มี 6 อย่าง (สมาสมี 6 ประเภท) คือ
| 1. กัมมธารโย | มี๖- นบุพพบท กัมมธารยะ |
| 2. ทิคุ | มี๒ |
| 3. ตัปปุริโส | มี๖ |
| 4. ทวันทโว | มี๒ |
| 5. อัพยยีภาโว | มี๒ |
| 6. พหุพพิหิ | มี๖- ภินนาธิกรณพหุพพิหิ - ฉัฏฐีอุปมาบุพบทพหุพพิหิ - นบุพบทพหุพพิหิ - สหบุพบทพหุพพิหิ |
นามศัพท์ 2 บท มีวิภัตติและวจนะเป็นอย่างเดียวกัน
บทหนึ่งเป็นประธาน คือเป็นนามนาม บทหนึ่งเป็นวิเสสนะ คือเป็นคุณนาม
หรือเป็นวิเสสนะทั้ง 2 บท มีบทอื่นเป็นประธาน ย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน ชื่อว่า กัมมธารยสมาส มี 6 คือ
1) วิเสสนบุพบท มีบทวิเสสนะอยู่หน้า บทประธานอยู่หลัง เช่น
มหนฺโต ปุริโส มหาปุริโส บุรุษใหญ่
ขตฺติยา กญฺญา ขตฺติยกญฺญา นางผู้กษัตริย์
นีลํ อุปฺปลํ นีลุปฺปลํ ดอกอุบลเขียว
นหานํ ติตฺถํ นหานติตฺถํ ท่าเป็นที่อาบ
อุปฏฺฐานา สาลา อุปฏฺฐานสาลา ศาลาเป็นที่บำรุง
พลวา โกโธ พลวโกโธ ความโกรธมีกำลัง
สมาสที่เอา มหนฺต ศัพท์ เป็น มหา เช่น
มหนฺโต ปุริโส มหาปุริโส บุรุษใหญ่
มหตี ธานี มหาธานี เมืองใหญ่
มหนฺตํ นครํ มหานครํ นครใหญ่
มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยํ ภัยใหญ่ (รัสสะ เป็น มห, ซ้อน พฺ)
ลบอักษรตัวหลังของบทวิเสสนะ เหลือไว้แต่อักษรตัวหน้า เช่น
สนฺโต ปุริโส สปฺปุริโส บุรุษผู้สงบแล้ว, สัตบุรุษ
สปฺปุริสสฺส ธมฺโม สทฺธมฺโม ธรรมของสัตบุรุษ, สัทธรรม (เป็น ฉ. ตัป.)
ปธานํ วจนํ ปาวจนํ คำอันเป็นประธาน, ปาพจน์
กุจฺฉิตา ทิฏฺฐิ กุทิฏฺฐิ ทิฏฐิอันบัณฑิตเกลียดแล้ว, ทิฏฐิชั่ว
กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส บุรุษอันบัณฑิตเกลียดแล้ว, บุรุษชั่ว
วิสิฏฺโฐ กปฺโป วิกปฺโป กัปวิเศษ
วิวิธา มติ วิมติ ความคิดอย่างต่างๆ, ความสงสัย
กุปุตฺโต, กุทาโส, กุพฺราหฺมโณ, กุนฺนที, กาปุปฺผํ, กาลวณํ, กทนฺนํ, กทสนํ, กทริโย
ศัพท์ที่ทำหน้าที่เป็นวิเสสนะได้ เช่น คุณนามแท้; ปกติสังขยา, ปูรณสังขยา; วิเสสนสัพพนาม; อุปสัค, นิบาต; กิริยากิตก์, นามกิตก์; ตัทธิต; สมาส
| คุณนามแท้ | พหุ ชโน พหุชโน | ชนมาก |
| เสตํ ฉตฺตํ เสตฉตฺตํ | ร่มขาว, เศวตฉัตร | |
| ปกติสังขยา | ตีณิ ปิฏกานิ ติปิฏกํ | ปิฎก 3 (เป็น ทิคุสมาส) |
| ปูรณสังขยา | ทุติโย วาโร ทุติยวาโร | วาระที่ 2 |
| วิเสสนสัพพนาม | อญฺญตโร ปุริโส อญฺญตรปุริโส | บุรุษคนใดคนหนึ่ง |
| อุปสัค | อธิกํ สีลํ อธิสีลํ | ศีลยิ่ง |
| นิบาต | สมฺมา ทิฏฐิ สมฺมาทิฏฐิ | ความเห็นชอบ |
| กิริยากิตก์ | นิสินฺโน สามเณโร นิสินฺนสามเณโร | สามเณรผู้นั่งแล้ว |
| กตํ กมฺมํ กตกมฺมํ | กรรม อัน (อันบุคคล) ทำแล้ว | |
| นามกิตก์ | ทายโก ปุคฺคโล ทายกปุคฺคโล | บุคคลผู้ให้ |
| กรโณ กาโล กรณกาโล | กาลเป็นที่ทำ | |
| ตัทธิต | พลวา ปุริโส พลวปุริโส | บุรุษมีกำลัง |
| สมาส | สลฺลวิทฺโธ สตฺโต สลฺลวิทฺธสตฺโต | สัตว์อันลูกศรแทงแล้ว |
2) วิเสสนุตตรบท มีบทวิเสสนะอยู่หลัง บทประธานอยู่หน้า เช่น
สตฺโต วิเสโส สตฺตวิเสโส สัตว์วิเศษ
นโร วโร นรวโร นระประเสริฐ
มนุสฺโส ทลิทฺโท มนุสฺสทลิทฺโท มนุษย์ผู้ขัดสน
สารีปุตฺโต เถโร สารีปุตฺตตฺเถโร พระสารีบุตร ผู้(เป็น)เถระ (ซ้อน ตฺ)
เทโว ราชา เทวราชา เทพผู้พระราชา
นรเสฏฺโฐ, ปุริสุตฺตโม, พุทฺธโฆสาจริโย
3) วิเสสโนภยบท มีบททั้ง 2 เป็นวิเสสนะ มีบทอื่นเป็นประธาน เช่น
สีตญฺจ สมฏฺฐญฺจ สีตสมฏฺฐํ (ฐานํ) (ที่) ทั้งเย็นทั้งเกลี้ยง
อนฺโธ จ วธิโร จ อนฺธวธิโร (ปุริโส) (บุรุษ) ทั้งบอดทั้งหนวก
ขญฺโช จ ขุชฺโช จ ขญฺชขุชฺโช (ปุริโส) (บุรุษ) ทั้งกระจอกทั้งค่อม
สีตญฺจ อุณฺหญฺจ สีตุณฺหํ (ฐานํ) (ที่) ทั้งเย็นทั้งร้อน
อุจฺจญฺจ อวจญฺจ อุจฺจาวจํ (กมฺมํ) (กรรม) ทั้งสูงทั้งต่ำ
คิลาโน จ วุฏฺฐิโต จ คิลานวุฏฺฐิโต (ปุริโส) (บุรุษ) ทั้งเป็นไข้ทั้งหายแล้ว
กตญฺจ อกตญฺจ กตากตํ (กิจฺจํ) (กิจ) อัน (อันตน) ทำแล้วด้วย ไม่ทำแล้วด้วย ชื่อว่า อัน (อันตน) ทั้งทำแล้วทั้งไม่ทำแล้ว
คตญฺจ ปจฺจาคตญฺจ คตปจฺจาคตํ (ยานํ/วาหนํ) (ยาน/พาหนะ) ไปแล้วด้วย กลับมาแล้วด้วย ชื่อว่า ทั้งไปแล้ว ทั้งกลับมาแล้ว
4) วิเสสโนปมบท มีบทวิเสสนะเป็นอุปมา จัดเป็น 2 ตามที่บทวิเสสนะอยู่หน้าหรืออยู่หลัง
ก. อุปมาอยู่หน้า เรียกว่า อุปมาบุพบท เช่น
สงฺขํ อิว ปณฺฑรํ สงฺขปณฺฑรํ (ขีรํ) (น้ำนม) ขาวเพียงดังสังข์
กาโก อิว สูโร กากสูโร (นโร) (คน) กล้าเพียงดังกา
ทิพฺพํ อิว จกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ จักษุเพียงดังทิพย์
ข. อุปมาอยู่หลัง เรียกว่า อุปมานุตตรบท เช่น
นโร สีโห อิว นรสีโห นระเพียงดังสีหะ
ญาณํ จกฺขุ อิว ญาณจกฺขุ ญาณเพียงดังจักษุ
ปญฺญา ปาสาโท อิว ปญฺญาปาสาโท ปัญญาเพียงดังปราสาท
พุทฺโธ อาทิจฺโจ อิว พุทฺธาทิจฺโจ พระพุทธเจ้าเพียงดังพระอาทิตย์
มุขํ จนฺโท อิว มุขจนฺโท หน้าเพียงดังพระจันทร์
มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว, มุนิสีโห, มุนิกุญฺชโร, พุทฺธนาโค, สทฺธมฺมรํสิ
5) สัมภาวนบุพบท มีบทหน้าประกอบด้วย อิติ ศัพท์ บทหลังเป็นประธาน เช่น
ขตฺติโย (อหํ) อิติ มาโน ขตฺติยมาโน มานะว่า (เรา) เป็นกษัตริย์
สตฺโต อิติ สญฺญา สตฺตสญฺญา ความสำคัญว่าเป็นสัตว์
สมโณ (อหํ) อิติ ปฏิญฺญา สมณปฏิญฺญา ปฏิญญาว่า (เรา) เป็นสมณะ
สมโณ (อหํ) อิติ สญฺญา สมณสญฺญา ความสำคัญว่า (เรา) เป็นสมณะ
อตฺตา อิติ ทิฏฺฐิ อตฺตทิฏฺฐิ ความเห็นว่าเป็นตัวตน
สตฺโต อิติ สงฺขาโต สตฺตสงฺขาโต อันบัณฑิตนับพร้อมแล้วว่าสัตว์
6) อวธารณบุพบท มีบทหน้าประกอบด้วย เอว ศัพท์ (เพื่อห้ามเสียซึ่งเนื้อความอื่น) บทหลังเป็นประธาน เช่น
ปญฺญา เอว ปโชโต ปญฺญาปโชโต (ปทีโป) (ประทีป) อันโพลงทั่วคือปัญญา
พุทฺโธ เอว รตนํ พุทฺธรตนํ รัตนะคือพระพุทธเจ้า
สทฺธา เอว ธนํ สทฺธาธนํ ทรัพย์คือศรัทธา
จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ อินทรีย์คือจักษุ
รูปํ เอว อารมฺมณํ รูปารมฺมณํ อารมณ์คือรูป
วสนํ เอว ภาโว วสนภาโว ความเป็นคืออันอยู่
อิทฺธิ เอว ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ปาฏิหาริย์คือฤทธิ์
น บุพบท กัมมธารยสมาส (หรือ อุภยตัปปุริสสมาส)
สมาสนี้มีคำแปลว่า มิใช่..., ไม่ใช่...; เป็น...หามิได้, ไม่เป็น...
เมื่อ น อยู่หน้า พยัญชนะอยู่หลัง ให้แปลง น เป็น อ เช่น
น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ (อยํ ชโน) (ชนนี้) มิใช่พราหมณ์
น วสโล อวสโล (อยํ ชโน) (ชนนี้) มิใช่คนถ่อย
น กุสลํ อกุสลํ (อิทํ กมฺมํ) (กรรมนี้) มิใช่กุศล
น มนุสฺโส อมนุสฺโส (อยํ สตฺโต) (สัตว์นี้) มิใช่มนุษย์
น สมโณ อสฺสมโณ (อยํ ชโน) (ชนนี้) มิใช่สมณะ
น การณํ อการณํ (อิทํ ธมฺมชาตํ) (ธรรมชาตนี้) มิใช่เหตุ
เมื่อ น อยู่หน้า สระอยู่หลัง ให้แปลง น เป็น อน เช่น
น อสฺโส อนสฺโส (อยํ สตฺโต) (สัตว์นี้) มิใช่ม้า
น อริโย อนริโย (อยํ ชโน) (ชนนี้) มิใช่พระอริยะ
น ปฏิเสธ กิริยากิตก์
น สงฺกิลิฏฺโฐ อสงฺกิลิฏฺโฐ (อยํ ธมฺโม) (ธรรมนี้) มิเศร้าหมองแล้ว
น กโรนฺโต อกโรนฺโต (อยํ ชโน) (ชนนี้) ไม่ทำอยู่
น กตฺวา อกตฺวา ไม่ทำแล้ว
น อาทาย อนาทาย ไม่ถือเอาแล้ว
น โอโลเกตฺวา อโนโลเกตฺวา ไม่แลดูแล้ว
หมายเหตุกัมมธารยสมาส
1) การตั้งวิเคราะห์กัมมธารยสมาส ให้แยกออกมาลงปฐมาวิภัตติ และให้มีวจนะตรงกัน
เฉพาะ วิเสสนบุพบท วิเสสนุตตรบท วิเสสโนภยบท ต้องให้มีลิงค์ตรงกันด้วย
2) การแปลวิเคราะห์ ให้แปลบทนามนามก่อน แล้วจึงแปลบทวิเสสนะ
แต่ถ้าวิเคราะห์เป็นคุณนามทั้งสองบท ให้แปลอัญญบทเป็นตัวประธาน
ก. การแปลวิเสสนบุพบท และ วิเสสนุตตรบท มีคำว่า “ผู้...” (บางครั้งก็ไม่มี)
ข. วิเสสโนภยบท มีคำแปลว่า “ทั้ง...ทั้ง...” มาจากสำเนียงแปลของ จ ศัพท์ ในวิเคราะห์
ค. วิเสสโนปมบท มีคำแปลว่า “...เพียงดัง...” มาจากสำเนียงแปลของ อิว ศัพท์ ในรูปวิเคราะห์
ง. สัมภาวนบุพบท มีคำแปลว่า “ว่า...” มาจากสำเนียงแปลของ อิติ ศัพท์ ในวิเคราะห์
จ. อวธารณบุพบท มีคำแปลว่า “คือ...” มาจากสำเนียงแปลของ เอว ศัพท์ ในวิเคราะห์
วิธีตั้งวิเคราะห์ในกัมมธารยสมาสทั้ง 6 นั้น เป็นแบบที่สมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ ทรงคิดย่อให้สั้นเข้า เพื่อสะดวกในการท่องจำและการแปล
ส่วนในคัมภีร์ศัพทศาสตร์ทั้งหลาย ท่านตั้งวิเคราะห์ ดังนี้
วิเสสนบุพบท
มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส บุรุษนั้นด้วย ใหญ่ด้วย เหตุนั้น ชื่อว่า บุรุษใหญ่
วิเสสนุตตรบท
สตฺโต จ โส วิเสโส จาติ สตฺตวิเสโส สัตว์นั้นด้วย วิเศษด้วย เหตุนั้น ชื่อว่า สัตว์วิเศษ
วิเสสโนภยบท
สีตญฺจ ตํ สมฏฺฐญฺจาติ สีตสมฏฺฐํ (ฐานํ) ที่นั้น เย็นด้วย เกลี้ยงด้วย เหตุนั้น ชื่อว่า ทั้งเย็นทั้งเกลี้ยง
ส่วนอีก 3 สมาส ตั้งวิเคราะห์เหมือนแบบข้างต้น
กัมมธารยสมาส มีปกติสังขยานำหน้า ชื่อว่า ทิคุสมาส มี 2 คือ
1. สมาหารทิคุ คือ ทิคุที่รวมนามศัพท์มีเนื้อความเป็นพหุวจนะ ทำให้เป็นเอกวจนะ นปุงสกลิงค์ เช่น
ตโย โลกา ติโลกํ โลก 3
จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ ทิศ 4
ปญฺจ อินฺทฺริยานิ ปญฺจินฺทฺริยํ อินทรีย์ 5
ฉ อายตนานิ สฬายตนํ อายตนะ 6 (แปลง ฉฺ เป็น สฺ, ลง รฺ อาคม, ใช้ ฬฺ แทน รฺ)
เทฺว องฺคุลิโย ทฺวงฺคุลํ นิ้ว 2 (แปลง อิ ที่ ลฺ เป็น อ)
ตีณิ ปิฏกานิ ติปิฏกํ ปิฎก 3
2. อสมาหารทิคุ คือ ทิคุที่ไม่ได้ทำให้เป็นเอกวจนะ นปุงสกลิงค์ เช่น
เอโก ปุคฺคโล เอกปุคฺคโล บุคคลผู้เดียว
จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา ทิศ 4 ท.
ปญฺจ พลานิ ปญฺจพลานิ กำลัง 5 ท.
หมายเหตุทิคุสมาส
ก. ปกติสังขยาคุณนาม (1 ถึง 98) นำหน้านาม เป็น ทิคุสมาส
ข. ปกติสังขยานามนาม (99 ขึ้นไป) นำหน้านามนาม ไม่เป็นทิคุสมาส แต่เป็น วิเสสนบุพบท กัมมธารยสมาส (ที่มีฉัฏฐีพหุพพิหิสมาสเป็นท้อง) เช่น
ปญฺจสตภิกฺขู (= ปญฺจสตปมาณภิกฺขู) ภิกษุ มีร้อยห้าเป็นประมาณ ท.
สหสฺสปุริสา (= สหสฺสปมาณปุริสา) บุรุษ มีพันเป็นประมาณ ท.
ค. ปกติสังขยานามนาม (99 ขึ้นไป) ตามหลัง มีนามนามอยู่หน้า เป็นฉัฏฐีตัปปุริสสมาสเท่านั้น เช่น
ภิกฺขูนํ สตํ ภิกฺขุสตํ ร้อยแห่งภิกษุ
ปุริสานํ สหสฺสานิ ปุริสสหสฺสานิ พันแห่งบุรุษ ท.
ง. ปูรณสังขยานำหน้านามนาม เป็นวิเสสนบุพบท กัมมธารยสมาส เช่น
ทุติโย วาโร ทุติยวาโร วาระที่ 2
แต่ถ้ามีบทอื่นเป็นประธาน เป็น ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ เช่น
นวมสามเณโร (สงฺโฆ) (สงฆ์) มีสามเณรเป็นที่ 9
บทหลังต้องเป็นนามนามเท่านั้น
สมาสที่เป็นได้หลายประเภท เช่น
| อาคตสมโณ อาคตสมโณ (อาราโม) |
สมณะผู้มาแล้ว อาราม มีสมณะมาแล้ว |
วิ. บุพ. ทุ. พหุพ. |
| เตวิชฺชา เตวิชฺชา (ภิกฺขุนี) |
วิชชา 3 ท. (ภิกษุณี) ผู้มีวิชชา 3 |
อสมา. ทิคุ. จตุ. พหุพ. |
| กลฺยาณธมฺโม กลฺยาณธมฺโม (อุปาสโก) |
ธรรมอันงาม (อุบาสก) ผู้มีธรรมอันงาม |
วิ. บุพ. จตุ. พหุพ. |
นามศัพท์มี อํ วิภัตติ เป็นต้น ในที่สุด ท่านย่อเข้าด้วยบทเบื้องปลาย ชื่อว่า ตัปปุริสสมาส
(ศัพท์นามนามที่ประกอบด้วยทุติยาวิภัตติ ถึงสัตตมีวิภัตติ สมาสเข้ากับบทหลัง ชื่อว่า ตัปปุริสสมาส)
ตัปปุริสสมาส บทหน้าที่เป็นนามนาม แปลออกสำเนียงอายตนิบาตแห่งวิภัตติใด ให้แยกออกมาประกอบวิภัตตินั้น
1) ทุติยาตัปปุริส
สุขํ ปตฺโต สุขปฺปตฺโต (ปุริโส) (บุรุษ) ถึงแล้วซึ่งสุข
คามํ คโต คามคโต (ปุริโส) (บุรุษ) ไปแล้วสู่บ้าน
สพฺพรตฺตึ โสภโณ สพฺพรตฺติโสภโณ (จนฺโท) (พระจันทร์) งามตลอดราตรีทั้งปวง
โสตํ อาปนฺโน โสตาปนฺโน (ชโน) (ชน) ผู้ถึงทั่วแล้วซึ่งกระแส (แห่งพระนิพพาน)
ธมฺมํ นิสฺสิโต ธมฺมนิสฺสิโต (ชโน) (ชน) อันอาศัยแล้วซึ่งธรรม
อตฺถํ นิสฺสิโต อตฺถนิสฺสิโต (ธมฺโม) (ธรรม) อันอาศัยแล้วซึ่งอรรถ
นิโรธํ สมาปนฺโน นิโรธสมาปนฺโน (ชโน) (ชน) ผู้เข้าถึงแล้วซึ่งนิโรธ
คพฺภสฺส ปาตนํ คพฺภปาตนํ (เภสชฺชํ) (เภสัช) เป็นเครื่องยังครรภ์ให้ตกไป
มิคํ มารณํ มิคมารณํ การยังเนื้อให้ตาย
2) ตติยาตัปปุริส
อสฺเสน (ยุตฺโต) รโถ อสฺสรโถ รถ (เทียมแล้ว) ด้วยม้า
สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ (ชนฺตุ) (สัตว์) อันลูกศรแทงแล้ว
อสินา กลโห อสิกลโห ความทะเลาะเพราะดาบ
สีเลน สมฺปนโน สีลสมฺปนฺโน (ภิกฺขุ) ผู้ถึงพร้อมแล้วด้วยศีล
ปุญฺเญน อตฺถิโก ปุญฺญตฺถิโก (ชโน) ผู้มีความต้องการด้วยบุญ
โรเคน ปีฬิโต โรคปีฬิโต (ชโน) อันโรคเบียดเบียนแล้ว
อิจฺฉาย อปกโต อิจฺฉาปกโต (ชโน) อันความอยากครอบงำแล้ว
ญาเณน สมฺปยุตฺตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ (จิตฺตํ) อันสัมปยุตแล้วด้วยญาณ
อคฺคินา ทฑฺโฒ อคฺคิทฑฺโฒ (ชโน) อันไฟไหม้แล้ว
วิญฺญูหิ ครหิโต วิญฺญุครหิโต (ธมฺโม) (ธรรม) อันวิญญูชนติเตียนตรัสแล้ว (รัสสะ อู เป็น อุ)
พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต (ธมฺโม) (ธรรม) อันพระพุทธเจ้าตรัสแล้ว
พุทฺเธน ทินฺโน พุทฺธทตฺโต (ภิกฺขุ) (ภิกษุ) อันพระพุทธเจ้าให้แล้ว (แปลง ทินฺน เป็น ทตฺต)
เทเวน ทินฺโน เทวทตฺโต (ปุตฺโต) (บุตร) อันเทวดาให้แล้ว (แปลง ทินฺน เป็น ทตฺต)
ปเรหิ ทินฺนํ ปรทตฺตํ (ทานํ) (ทาน) อันบุคคลอื่นให้แล้ว (แปลง ทินฺน เป็น ทตฺต เช่น ปรทตฺตูปชีวี เปรตผู้อาศัยทานอันบุคคลอื่นให้แล้วเป็นอยู่)
เอเกน (อุตฺตรํ) สตํ เอกสตํ ร้อยเกินด้วยหนึ่ง, 101 (ถ้า 100 เขียนว่า สตํ ไม่มี เอก ข้างหน้า)
3) จตุตถีตัปปุริส
กฐินสฺส ทุสฺสํ กฐินทุสฺสํ ผ้าเพื่อกฐิน
อาคนฺตุกสฺส ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ ภัตรเพื่อผู้(จร)มา
คมิกสฺส ภตฺตํ คมิกภตฺตํ ภัตรเพื่อผู้(จะเดินทาง)ไป
ยาคุยา ตณฺฑุลา ยาคุตณฺฑุลา ข้าวสารเพื่อข้าวต้ม
คิลานสฺส เภสชฺชํ คิลานเภสชฺชํ ยาเพื่อคนไข้
โลกสฺส หิโต โลกหิโต (อตฺโถ) ประโยชน์เกื้อกูลแก่โลก
พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ (วตฺถุ) อันบุคคลพึงถวายแด่พระพุทธเจ้า
ทาตุํ กาโม ทาตุกาโม (ชโน) (ชน) ผู้ใคร่เพื่ออันให้ (ลบนิคคหิต)
4) ปัญจมีตัปปุริส
โจรมฺหา ภยํ โจรภยํ ภัยแต่โจร
ราชโต ภยํ ราชภยํ ภัยแต่พระราชา
มรณสฺมา ภยํ มรณภยํ ความกลัวแต่ความตาย
ปาปโต ภีรุโก ปาปภีรุโก (ชโน) ผู้กลัวแต่บาป
สาสนา จุโต สาสนจุโต (ภิกฺขุ) ผู้เคลื่อนแล้วจากศาสนา
เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต (ภิกฺขุ) ผู้ไปปราศแล้วจากเมถุนธรรม
พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโต (สตฺโต) (สัตว์) พ้นแล้วจากเครื่องผูก
5) ฉัฏฐีตัปปุริส
รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโต บุตรแห่งพระราชา
รญฺโญ ปุริโส ราชปุริโส บุรุษแห่งพระราชา
ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ กองแห่งข้าวเปลือก
รุกฺขสฺส สาขา รุกฺขสาขา กิ่งแห่งต้นไม้
เทวานํ ราชา เทวราชา ราชาแห่งเทพ
ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ พระดำรัสแห่งพระชินเจ้า
พุทธสฺส รูปํ พุทธรูปํ พระรูปแห่งพระพุทธเจ้า
กายสฺส ลหุตา กายลหุตา ความเบาแห่งกาย
ภิกฺขูนํ สตํ ภิกฺขุสตํ ร้อยแห่งภิกษุ
ปุริสานํ สหสฺสานิ ปุริสสหสฺสานิ พันแห่งบุรุษ ท.
ปรสฺส ทาโร ปรทาโร เมียของบุคคลอื่น
วนสฺส ปติ วนปฺปติ (รุกฺโข) (ต้นไม้) อันเป็นเจ้าแห่งป่า (ซ้อน ปฺ)
กหาปณานํ คพฺโภ กหาปณคพฺโภ ห้องแห่งกหาปณะ
รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ หมวดสามแห่งรตนะ, รัตนตรัย (ซ้อน ตฺ)
แม้แปลหักฉัฏฐีวิภัตติเป็นทุติยาวิภัตติ (คือแปลเป็นกรรม ว่า ‘ซึ่ง’) ด้วยอำนาจปัจจัยนามกิตก์บางตัว ก็ยังเรียกว่า ฉัฏฐีตัปปุริส
ธมฺมสฺส เทสนา ธมฺมเทสนา การแสดงซึ่งธรรม
ธมฺมสฺส สวนํ ธมฺมสฺสวนํ การฟังซึ่งธรรม
อาจริยสฺส ปูชโก อาจริยปูชโก (ชโน) (ชน) ผู้บูชาซึ่งอาจารย์
มรณสฺส สติ มรณสฺสติ การระลึกถึงซึ่งความตาย (ซ้อน สฺ)
กหาปณานํ (อุคฺคหโณ) คพฺโภ กหาปณคพฺโภ ห้องเป็นที่เก็บซึ่งกหาปนะ
6) สัตตมีตัปปุริส
รูเป สญฺญา รูปสญฺญา ความสำคัญในรูป
สํสาเร ทุกฺขํ สํสารทุกฺขํ ทุกข์ในสงสาร
วเน จรตีติ วนจโร วเนจโร (ชโน) ผู้เที่ยวไปในป่า
วเน ปุปฺผํ วนปุปฺผํ ดอกไม้ในป่า
อรญฺเญ วาโส อรญฺญวาโส การอยู่ในป่า
ธมฺเมสุ คารโว ธมฺมคารโว ความเคารพในธรรม
ธมฺเม รโต ธมฺมรโต (ภิกฺขุ) ผู้ยินดีแล้วในธรรม
ธมฺเม รุจิ ธมฺมรุจิ ความยินดีในธรรม
ถเล ติฏฺฐตีติ ถลฏฺโฐ ผู้ยืนบนบก
อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถีธุตฺโต นักเลงในหญิง
วิกาเล โภชนํ วิกาลโภชนํ การบริโภคในสมัยมีกาลไปปราศ
ปุพฺเพ (กาเล) กมฺมํ ปุพฺพกมฺมํ กรรมในกาลก่อน
กาเมสุ อวจรํ กามาวจรํ (จิตฺตํ) (จิต) อันเที่ยวลงในกาม
อุภยตัปปุริส
อุภยตัปปุริสสมาส ก็คือ น บุพบท กัมมธารยสมาส ที่ได้อธิบายมาแล้วนั้น
มัชเฌโลปะ แปลว่า ลบในท่ามกลาง (มชฺเฌ+โลโป อลุตตสมาส)
ตัปปุริสสมาสบางสมาส ในรูปวิเคราะห์ มี 3 ศัพท์ แต่เมื่อเข้าสมาสแล้ว ลบศัพท์ที่อยู่ตรงกลางศัพท์หนึ่งออก (จึงเรียกว่า “มัชเฌโลปะ”)
ดังนั้นเมื่อจะแปลบทสมาสประเภทนี้ ก็ให้เพิ่มศัพท์ที่ลบไปนั้นเข้ามาแปล เพื่อให้ได้ใจความ
ศัพท์ที่ใช้ในมัชเฌโลปตัปปุริส และตัวอย่าง เช่น
| ยุตฺต นิยุตฺต ประกอบแล้ว | อสฺเสน (นิยุตฺโต) รโถ อสฺสรโถ รถเทียมแล้วด้วยม้า |
| มคฺเคน (ยุตฺตํ) จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ จิตอันประกอบแล้วด้วยมรรค | |
| สงฺขต ปรุงแล้ว | มุทฺทิกาย (สงฺขตํ) ปานํ มุทฺทิกปานํ น้ำเป็นเครื่องดื่มอันบุคคลปรุงแล้วด้วยผลจันทน์ มธุนา (สงฺขโต) ปายาโส มธุปายาโส ข้าวปายาสอันบุคคลปรุงแล้วด้วยน้ำผึ้ง |
| สนฺนิสฺสิต อาศัยแล้ว | จกฺขุมฺหิ (นิสฺสิตํ) วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ วิญญาณอันอาศัยแล้วในจักษุ |
| มิสฺสก เจือ, ระคน, ผสม | มธุนา (มิสฺสโก) ปายาโส มธุปายาโส ข้าวปายาสอันเจือด้วยน้ำผึ้ง |
| สํสฏฺฐ ระคน | คุเฬน (สํสฏฺโฐ) โอทโน คุโฬทโน ข้าวสุกอันระคนแล้วด้วยน้ำอ้อย |
| ชาต เกิดแล้ว | ฌานสฺมา (ชาตํ) สุขํ ฌานสุขํ สุขอันเกิดแล้วจากฌาน กาเมหิ (ชาตํ) สุขํ กามสุขํ สุขอันเกิดแล้วจากกาม รชฺชสฺมา (ชาตํ) สุขํ รชฺชสุขํ สุขอันเกิดแล้วจากความเป็นแห่งพระราชา |
กต (อันบุคคล) ทำแล้ว |
สุวณฺเณน (กตา) ปาติ สุวณฺณปาติ ถาดอันบุคคลทำแล้วด้วยทอง, ถาดทอง กาเยน (กตํ) กมฺมํ กายกมฺมํ กรรมอันบุคคลทำแล้วทางกาย วาจาย (กตํ) กมฺมํ วจีกมฺมํ กรรมอันบุคคลทำแล้วทางวาจา มนสา (กตํ) กมฺมํ มโนกมฺมํ กรรมอันบุคคลทำแล้วทางใจ |
| วิการ เป็นวิการ | สุวณฺณสฺส (วิการา) ปาติ สุวณฺณปาติ ถาดอันเป็นวิการแห่งทอง, ถาดทอง |
| กาตพฺพ (อันบุคคล) พึงทำ | อาจริยสฺส (กาตพฺพํ) วตฺตํ อาจริยวตฺตํ วัตรอันศิษย์พึงทำแก่อาจารย์ อุปชฺฌายวตฺตํ วัตรอันสัทธิวิหาริกพึงทำแก่อุปัชฌาย์ อาคนฺตุกวตฺตํ วัตรอันบุคคลพึงทำแก่ผู้(จร)มา หตฺเถน (กาตพฺพํ) กมฺมํ หตฺถกมฺมํ กรรมอันบุคคลพึงทำด้วยมือ |
| ทาตพฺพ (อันบุคคล) พึงให้ | สงฺฆสฺส (ทาตพฺพํ) ทานํ สงฺฆทานํ ทานอันบุคคลพึงถวายแก่สงฆ์ |
| ทินฺน (อันบุคคล) ให้แล้ว | |
| โธวน เป็นเครื่องชำระ | มุขสฺส (โธวนํ) อุทกํ มุโขทกํ น้ำเป็นเครื่องล้างซึ่งหน้า ทนฺตกฏฺฐํ ไม้เป็นเครื่องชำระซึ่งฟัน |
| อาหรณ เป็นเครื่องนำมา | สุขสฺส (อาหรณา) กถา สุขกถา ถ้อยคำอันเป็นเครื่องนำมาซึ่งความสุข |
ยังมีโลปตัปปุริสอีก 2 ประเภท ได้แก่
- อาทิโลปตัปปุริส ลบศัพท์ต้น เช่น
เทเวน ทตฺโต ทตฺโต (ชโน) (ชน) อันเทวดาให้แล้ว
- อันตโลปตัปปุริส ลบศัพท์ท้าย เช่น
รูปสฺส ภโว รูปํ รูปภพ
อรูปสฺส ภโว อรูปํ อรูปภพ
กัมมธารยะ กับ ตัปปุริสะ ต่างกันดังนี้
1. กัมมธารยะ ในรูปวิเคราะห์ บททั้งสองประกอบด้วยปฐมาวิภัตติ บทหนึ่งเป็นประธาน บทหนึ่งเป็นวิเสสนะ หรือเป็นวิเสสนะทั้งสองบท มีวิภัตติ วจนะ เสมอกัน
ตัปปุริสะ ในรูปวิเคราะห์ บทหน้าลงวิภัตติตั้งแต่ ทุติยา ถึง สัตตมี ส่วนบทหลังนิยมลงปฐมาวิภัตติ
2. ตัปปุริสะ แปลบทหลังก่อนจึงแปลบทหน้า ส่วน กัมมธารยะ แปลบทหลังก่อนก็มี แปลบทหน้าก่อนก็มี
นามนามตั้งแต่ 2 ศัพท์ขึ้นไป ย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน ชื่อ ทวันทวสมาส มี 2 คือ
1) สมาหารทวันทวะ
สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ สมถะด้วย วิปัสสนาด้วย ชื่อ สมถะและวิปัสสนา
สงฺโข จ ปณโว จ สงฺขปณวํ สังข์ด้วย บัณเฑาะว์ด้วย ชื่อ สังข์และบัณเฑาะว์
ปตฺโต จ จีวรญฺจ ปตฺตจีวรํ บาตรด้วย จีวรด้วย ชื่อ บาตรและจีวร
หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติโก จ หตฺถีอสฺสรถปตฺติกํ ช้างด้วย ม้าด้วย รถด้วย คนเดินด้วย ชื่อ ช้างและม้าและรถและคนเดิน
จกฺขุญฺจ โสตญฺจ จกฺขุโสตํ จักษุด้วย โสตด้วย ชื่อ จักษุและโสต, ตาและหู
ปุตฺโต จ ทาโร จ ปุตฺตทารํ บุตรด้วย เมียด้วย ชื่อ บุตรและเมีย
2) อสมาหารทวันทวะ
จนฺทิมา จ สุริโย จ จนฺทิมสุริยา พระจันทร์ด้วย พระอาทิตย์ด้วย ชื่อ พระจันทร์และพระอาทิตย์ ท.
สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา สมณะด้วย พราหมณ์ด้วย ชื่อ สมณะและพราหมณ์ ท.
ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลญฺจ ปณฺณปุปฺผผลานิ ใบไม้ด้วย ดอกไม้ด้วย ผลด้วย ชื่อ ใบไม้และดอกไม้และผล ท.
สารีปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สารีปุตฺตโมคฺคลฺลานา พระสารีบุตรด้วย พระโมคคัลลานะด้วย ชื่อ พระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะ ท.
ปุตฺโต จ ทาโร จ ปุตฺตทารา บุตรด้วย เมียด้วย ชื่อ บุตรและเมีย ท.
ทวันทวสมาส ต่างกันกับ วิเสสโนภยบท กัมมธารยะ คือ
วิเสสโนภยบท เป็นบทวิเสสนะทั้งสองบท ส่วน ทวันทวสมาส เป็นบทประธานทั้งสิ้น
เอกเสสทวันทวะ
ทวันทวสมาส ที่ลบบางศัพท์ทิ้ง เหลือแต่ศัพท์หน้าหรือศัพท์หลัง เพียงศัพท์เดียว มี 2 คือ
1) ปุพเพกเสส ลบศัพท์หลัง เหลือศัพท์หน้า เช่น
สารีปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สารีปุตฺตา พระสารีบุตรด้วย พระโมคคัลลานะด้วย ชื่อว่า พระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะ ท.
อุปาสโก จ อุปาสิกา จ อุปาสกา อุบาสกด้วย อุบาสิกาด้วย ชื่อว่า อุบาสกและอุบาสิกา ท.
วาเสฏฺโฐ จ ภารทฺวาโช จ วาเสฏฺฐา วาเสฏฐะด้วย ภารัทวาชะด้วย ชื่อว่า วาเสฏฐะและภารัทวาชะ ท.
2) ปเรกเสส ลบศัพท์หน้า เหลือศัพท์หลัง เช่น
มาตา จ ปิตา จ ปิตโร มารดาด้วย บิดาด้วย ชื่อว่า มารดาและบิดา ท.
สมาสที่มีอุปสัคหรือนิบาตอยู่หน้า เรียกว่า อัพยยีภาวสมาส
อัพยยีภาวสมาสนี้ มีนิบาตหรืออุปสัคเป็นบทหน้า และเป็นประธาน (แปลก่อน) เพราะมุ่งแสดงเนื้อความของอัพยยศัพท์
มีนามนามเป็นบทหลัง เป็น นปุงสกลิงค์ เอกวจนะ (แต่ก็มีปรากฏใช้ในลิงค์อื่นด้วย ทั้งในอรรถกถา และพระไตรปิฎก)
แจกวิภัตติดังนี้
เอก.
ป. อนฺโตนครํ
ทุ. อนฺโตนครํ
ต. อนฺโตนครํ, อนฺโตนคเรน
จ. อนฺโตนครํ
ป. อนฺโตนครา
ฉ. อนฺโตนครํ, อนฺโตนครสฺส
ส. อนฺโตนครํ, อนฺโตนครสฺมึ, อนฺโตนคเร
ไม่เป็นนปุงสกลิงค์บ้าง เช่น
| อนฺโตอวีจิมฺหิ นปุ. | อวีจิ | อิตถีลิงค์ |
| ยถาสตฺติยา | สตฺติ | |
| พหิสาณิยํ | สาณิ | |
| อนฺตรวีถิยํ | วีถิ | |
| อนฺโตนทิยํ | นที | |
| อนฺโตนาวาย | นาวา | |
| อนฺโตอาราโม | อาราม | ปุงลิงค์ |
| อนฺโตอาวสโถ | อาวสถ |
อัพยยีภาวสมาส จัดเป็นสมาสนามนาม รูปสำเร็จเป็นปฐมาวิภัตติ
ในประโยคต่างๆ ใช้ทุติยาวิภัตติ (สู่) ปัญจมีวิภัตติ (จาก) สัตตมีวิภัตติ (ใน) โดยมาก
อัพยยีภาวสมาส มี 2 คือ
1. อุปสัคคปุพพกะ มีอุปสัคเป็นบทหน้า บทหลังเป็นนามนาม เวลาตั้งวิเคราะห์ ให้เอานามนามมาเรียงไว้หน้า
แล้วลงวิภัตติตามคำแปล ส่วนอุปสัค มักใช้ศัพท์อื่นแทน โดยให้มีคำแปล เหมือนหรือใกล้เคียงกับอุปสัคนั้น เช่น
| สมีปํ อ.ที่ใกล้ | แทน อุป |
| อภาโว อ.ความไม่มี | แทน นิ |
| อนุวตฺตติ ย่อมเป็นไปตาม | แทน อนุ |
| อธิวตตฺติ ย่อมเป็นไปทับ | แทน อธิ |
| อติวตฺตติ ย่อมเป็นไป | แทน อติ |
| ปฏิวตฺตติ ย่อมเป็นไปทวนตอบ | แทน ปฏิ |
| อุป: | นครสฺส สมีปํ อุปนครํ | ที่ใกล้ แห่งเมือง ชื่อว่า ใกล้เมือง |
| คงฺคาย สมีปํ อนุคงฺคํ | ที่ใกล้ แห่งแม่น้ำคงคา ชื่อว่า ใกล้แม่น้ำคงคา | |
| กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ | ที่ใกล้ แห่งหม้อ ชื่อว่า ใกล้หม้อ | |
| คงฺคาย สมีปํ อุปคงฺคํ | ที่ใกล้ แห่งแม่น้ำคงคา ชื่อว่า ใกล้แม่น้ำคงคา | |
| คงฺคาย สมีเป วตฺตตีติ อุปคงฺคํ | วัตถุใด ย่อมเป็นไป ในที่ใกล้ แห่งแม่น้ำคงคา เหตุนั้น วัตถุนั้น ชื่อว่า ใกล้แม่น้ำคงคา | |
| อนุ: | วนสฺส อนุ อนุวนํ | ที่ใกล้ แห่งป่า ชื่อว่า ใกล้ป่า (อนุ=สมีป) |
| คงฺคํ อนุคตา อนุคงฺคํ | ไปตาม ซึ่งแม่น้ำคงคา ชื่อว่า ตามแม่น้ำคงคา | |
| ตีรํ อนุคตา อนุตีรํ | ไปตาม ซึ่งฝั่ง ชื่อว่า ตามฝั่ง | |
| รูปสฺส โยคฺคํ อนุรูปํ | ความสมควร แก่รูป ชื่อว่า สมควรแก่รูป | |
| รถสฺส อนุ อนุรถํ | เบื้องหลัง แห่งรถ ชื่อว่า หลังรถ (อนุ=ปจฺฉา) | |
| วาตํ อนุวตฺตตีติ อนุวาตํ | วัตถุใด ย่อมเป็นไปตาม ซึ่งลม เหตุนั้น วัตถุนั้น ชื่อว่า ตามซึ่งลม, ตามลม | |
| อฑฺฒมาสํ อนุวตฺตตีติ อนฺวฑฺฒมาสํ | วัตถุใด ย่อมเป็นไปตาม ซึ่งเดือนด้วยทั้งกึ่ง เหตุนั้น วัตถุนั้น ชื่อว่า ทุกกึ่งเดือน | |
| อทฺธมาสํ อนุวตฺตตีติ อนฺวทฺธมาสํ | ทุกกึ่งเดือน | |
| เชฏฺฐานํ อนุปุพฺโพ อนุเชฏฺฐํ | ลำดับ แห่งผู้เจริญ ท. ชื่อว่า ลำดับแห่งผู้เจริญ | |
| นิ: | ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ | ความไม่มี แห่งความกระวนกระวาย ท. ชื่อว่า ความไม่มีแห่งความกระวนกระวาย |
| มกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ | ความไม่มี แห่งแมลงวัน ชื่อว่า ความไม่มีแห่งแมลงวัน | |
| มกสานํ อภาโว นิมฺมกสํ | ความไม่มี แห่งยุง ชื่อว่า ความไม่มีแห่งยุง | |
| ติณานํ อภาโว นิตฺติณํ | ความไม่มี แห่งหญ้า ชื่อว่า ความไม่มีแห่งหญ้า | |
| อธิ: | อตฺตานํ อธิวตฺตตีติ อชฺฌตฺตํ | สิ่งใด ย่อมเป็นไปทับ ซึ่งตน เหตุนั้น สิ่งนั้น ชื่อว่า เป็นไปทับซึ่งตน, เป็นไปในภายใน |
| อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตา อชฺฌตฺตํ | ธรรม ท. อันอาศัยแล้ว ซึ่งตน เป็นไป ชื่อว่า อาศัยตนเป็นไป, เป็นไปภายในตน | |
| ปฏิ: | วาตสฺส ปฏิวตฺตตีติ ปฏิวาตํ | วัตถุใด ย่อมเป็นไปทวนตอบ แก่ลม เหตุนั้น วัตถุนั้น ชื่อว่า ทวนตอบแก่ลม |
| อตฺตานํ ปฏิวตฺตตีติ ปจฺจตฺตํ | สิ่งใด ย่อมเป็นไปเฉพาะ ซึ่งตน เหตุนั้น สิ่งนั้น ชื่อว่า เป็นไปเฉพาะซึ่งตน, เฉพาะตน | |
| อตฺตานมตฺตานํ ปติ ปจฺจตฺตํ | เฉพาะ ซึ่งตนๆ ชื่อว่า เฉพาะซึ่งตน, เฉพาะตน | |
| วาตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิวาตํ | ทวนลำดับ แห่งลม ชื่อว่า ทวนลำดับแห่งลม, ทวนลม | |
| โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ | ทวนลำดับ แห่งกระแส ชื่อว่า ทวนลำดับแห่งกระแส, ทวนกระแส | |
| ปถสฺส ปฏิโลมํ ปฏิปถํ | ทวนลำดับ แห่งทาง ชื่อว่า ทวนลำดับแห่งทาง, สวนทาง | |
| ปริ: | ปพฺพตสฺส ปริ ปริปพฺพตํ | รอบ แห่งเขา ชื่อว่า รอบแห่งเขา, รอบเขา |
2. นิปาตปุพพกะ มีนิบาตเป็นบทหน้า เรียงนามนามไว้หลัง เวลาตั้งวิเคราะห์ ให้เอานามนามมาเรียงไว้หน้า แล้วลงวิภัตติตามคำแปล ส่วนนิบาต (หรือศัพท์ที่แทนนิบาต) ให้เรียงไว้หลัง เช่น
| ปรภาโค ส่วนอื่น | แทน ติโร |
| ปฏิปาฏิ ลำดับ | แทน ยถา |
| เย เย ใด ใด | แทน ยถา |
| ยตฺตโก ปริจฺเฉโท กำหนดมีประมาณเท่าใด | แทน ยาว |
| ติโร: | ปพฺพตสฺส ติโร ติโรปพฺพตํ | ภายนอก แห่งภูเขา ชื่อว่า ภายนอกแห่งภูเขา, นอกภูเขา |
| ปพฺพตสฺส ปรภาโค ติโรปพฺพตํ | ส่วนอื่น แห่งภูเขา ชื่อว่า ภายนอกแห่งภูเขา, นอกภูเขา | |
| ปาการสฺส ติโร ติโรปาการํ | ภายนอก แห่งกำแพง ชื่อว่า ภายนอกแห่งกำแพง, นอกกำแพง | |
| กุฑฺฑสฺส ติโร ติโรกุฑฺฑํ | ภายนอก แห่งฝา ชื่อว่า ภายนอกแห่งฝา(เรือน), นอกฝา(เรือน) | |
| พหิ: | นครสฺส พหิ พหินครํ | ภายนอก แห่งเมือง ชื่อว่า ภายนอกแห่งเมือง, นอกเมือง |
| คามสฺส พหิ พหิคามํ | ภายนอก แห่งหมู่บ้าน ชื่อว่า ภายนอกแห่งหมู่บ้าน, นอกหมู่บ้าน | |
| สาณิยา พหิ พหิสาณิ | ภายนอก แห่งม่าน ชื่อว่า ภายนอกแห่งม่าน, นอกม่าน | |
| อนฺโต: | นครสฺส อนฺโต อนฺโตนครํ | ภายใน แห่งเมือง ชื่อว่า ภายในแห่งเมือง, ในเมือง |
| วสฺสสฺส อนฺโต อนฺโตวสฺสํ | ภายใน แห่งกาลฝน ชื่อว่า ภายในแห่งกาลฝน, ภายในพรรษา | |
| ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ | ภายใน แห่งปราสาท ชื่อว่า ภายในแห่งปราสาท, ในปราสาท | |
| วสฺสสฺส อนฺโต อนฺโตวสฺสํ | ภายใน แห่งฤดูฝน ชื่อว่า ภายในแห่งฤดูฝน, ในฤดูฝน | |
| อวีจิโน อนฺโต อนฺโตอวีจิ | ภายใน แห่งอเวจี ชื่อว่า ภายในแห่งอเวจี, ในอเวจี | |
| ยถา: | สตฺติยา ปฏิปาฏิ ยถาสตฺติ | ลำดับแห่งความสามารถ ชื่อว่า ตามความสามารถ (ปฏิปาฏิ อิต. ลำดับ) |
| พลสฺส ปฏิปาฏิ ยถาพลํ | ลำดับแห่งกำลัง ชื่อว่า ตามกำลัง (ไตร. ใช้คู่กันเสมอ เช่น ยถาสตฺติ ยถาพลํ) | |
| กมสฺส ปฏิปาฏิ ยถากฺกมํ | ลำดับแห่งการดำเนินไป ชื่อว่า ตามลำดับ | |
| วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ | ลำดับแห่งผู้เจริญ ท. ชื่อว่า ลำดับแห่งผู้เจริญ | |
| เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ | ผู้เจริญ ท. ใด ใด ชื่อว่า ลำดับแห่งผู้เจริญ | |
| สตฺตึ อนติกฺกมิตฺวา ยถาสตฺติ | ไม่เกินแล้ว ซึ่งความสามารถ ชื่อว่า ตามความสามารถ | |
| พลํ อนติกฺกมิตฺวา ยถาพลํ | ไม่เกินแล้ว ซึ่งกำลัง ชื่อว่า ตามกำลัง | |
| กมํ อนติกฺกมิตฺวา ยถากฺกมํ | ไม่ข้ามแล้ว ซึ่งลำดับ ชื่อว่า ตามลำดับ | |
| ยาว: | ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ | การกำหนด มีประมาณเพียงไร แห่งชีวิต ชื่อว่า กำหนดเพียงไรแห่งชีวิต, ตลอดชีวิต |
| ตติยวารสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวตติยํ | การกำหนด มีประมาณเพียงไร แห่งวาระที่สาม ชื่อว่า การกำหนดเพียงไรแห่งวาระที่สาม, (จนถึง)3 ครั้ง | |
| ยตฺตเกน อตฺโถ ยาวทตฺถํ | ความต้องการ (ด้วยวัตถุ) มีประมาณเพียงไร ชื่อว่า ตามความต้องการ | |
| ยาวตา: | อายุสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวตายุกํ | การกำหนด มีประมาณเพียงไร แห่งอายุ ชื่อว่า กำหนดเพียงไรแห่งอายุ, ตลอดอายุ |
| อุปริ: | ปาสาทสฺส อุปริ อุปริปาสาทํ | เบื้องบน แห่งปราสาท ชื่อว่า เบื้องบนแห่งปราสาท |
| มญฺจสฺส อุปริ อุปริมญฺจํ | เบื้องบน แห่งเตียง ชื่อว่า เบื้องบนแห่งเตียง | |
| เหฏฺฐา: | มญฺจสฺส เหฏฺฐา เหฏฺฐามญฺจํ | ภายใต้ แห่งเตียง ชื่อว่า ภายใต้แห่งเตียง, เบื้องล่างแห่งเตียง |
| ปาสาทสฺส เหฏฺฐา เหฏฺฐาปาสาทํ | ภายใต้ แห่งปราสาท ชื่อว่า ภายใต้แห่งปราสาท, เบื้องล่างแห่งปราสาท | |
| ปจฺฉา: | ภตฺตสฺส ปจฺฉา ปจฺฉาภตฺตํ | ภายหลัง แห่งภัตร ชื่อว่า ภายหลังแห่งภัตร (เวลาหลังภัตร, หลังอาหาร) |
| ปุเร: | ภตฺตสฺส ปุเร ปุเรภตฺตํ | ก่อน แห่งภัตร ชื่อว่า ก่อนแห่งภัตร (ก่อนภัตร, เวลาก่อนภัตร, ก่อนอาหาร) |
| ภตฺตา ปุเร ปุเรภตฺตํ | ก่อน แต่ภัตร ชื่อว่า ก่อนแต่ภัตร (ก่อนภัตร, เวลาก่อนภัตร, ก่อนอาหาร) | |
| อรุณา ปุเร ปุรารุณํ | ก่อน แต่อรุณ ชื่อว่า ก่อนแต่อรุณ (ก่อนอรุณ, เวลาก่อนอรุณ) | |
| อนฺตรา: | มคฺคสฺส อนฺตรา อนฺตรามคฺคํ | ระหว่าง แห่งหนทาง ชื่อว่า ระหว่างแห่งหนทาง, ระหว่างทาง |
| วีถิยา อนฺตรา อนฺตรวีถิ | ระหว่าง แห่งวิถี ชื่อว่า ระหว่างแห่งวิถี, ระหว่างถนน | |
| ฆรานํ อนฺตรา อนฺตรฆรํ | ระหว่าง แห่งบ้าน ท. ชื่อว่า ระหว่างแห่งบ้าน, ระหว่างบ้าน |
สมาสอย่างหนึ่งมีบทอื่นเป็นประธาน ชื่อ พหุพพิหิ
(สมาสอื่นๆ เมื่อแยกย่อยแล้ว เป็นสมาสนามอย่างเดียวบ้าง เป็นได้ทั้งสมาสนามและสมาสคุณบ้าง แต่พหุพพิหินี้เป็นสมาสคุณอย่างเดียวเท่านั้น)
ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ
สมาสนี้ ในรูปวิเคราะห์ บทแรกเป็นคุณนาม บทที่สองเป็นนามนาม (หรือกลับกันบ้าง)
เพราะบททั้ง 2 นี้มีลิงค์ วิภัตติ วจนะ เสมอกัน (ตุลฺย) จึงเรียกว่า “ตุลยาธิกรณ”
เมื่อสำเร็จเป็นบทสมาสแล้วเป็นสมาสคุณนามอย่างเดียว โดยมีนามนามอื่น (อัญญบท) มาเป็นประธานของสมาส มี 6 ชนิด (ตามวิภัตติที่เชื่อมกับอัญญบท) คือ
1) ทุติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิ
อาคตา สมณา ยํ, โส อาคตสมโณ (อาราโม)
สมณา อาคตา ยํ, โส สมณอาคโต (อาราโม)
สมณะ ท. มาแล้วสู่อารามใด อารามนั้น ชื่อว่า มีสมณะมาแล้ว
ตัวอย่างลิงค์อื่นๆ เช่น อาคตสมณา (สาวตฺถี), อาคตสมณํ (เชตวนํ)
รุฬฺหา ลตา ยํ, โส รุฬฺหลโต (รุกฺโข) เครือวัลย์ ขึ้นแล้ว สู่ต้นไม้ ใด ต้นไม้นั้น ชื่อว่า มีเครือวัลย์ขึ้นแล้ว
สมฺปตฺตา ภิกฺขู ยํ, โส สมฺปตฺตภิกฺขุ (อาวาโส) ภิกษุ ท. ถึงพร้อมแล้ว ซึ่งอาวาสใด อาวาสนั้น ชื่อว่า มีภิกษุถึงพร้อมแล้ว
ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ, โส ปฏิปนฺนทฺธิโก (ปโถ) คนเดินทางไกล ท. ดำเนินแล้ว สู่ทางใด ทางนั้น ชื่อว่า มีคนเดินทางไกลดำเนินแล้ว
อภิรุฬฺหา วาณิชา ยํ, สา อภิรุฬฺหวาณิชา (นาวา) พ่อค้า ท. ขึ้นแล้ว สู่เรือใด เรือนั้น ชื่อว่า มีพ่อค้าขึ้นแล้ว
2) ตติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิ
ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน, โส ชิตินฺทฺริโย (สมโณ) อินทรีย์ ท. อันสมณะใด ชนะแล้ว สมณะนั้น ชื่อว่า มีอินทรีย์ชนะแล้ว
กตํ ปุญฺญํ เยน, โส กตปุญฺโญ (ปุริโส) บุญ อันบุรุษใด ทำแล้ว บุรุษนั้น ชื่อว่า มีบุญอันทำแล้ว
อาหิโต อคฺคิ เยน, โส อาหิตคฺคิ (พฺราหฺมโณ)
อคฺคิ อาหิโต เยน, โส อคฺยาหิโต (พฺราหฺมโณ) (เอา อิ เป็น ยฺ, พยัญชนะซ้อนกัน 3 ตัว ลบพยัญชนะที่มีรูปเหมือนกันได้ 1 ตัว)
ไฟ อันพราหมณ์ใด บูชาแล้ว พราหมณ์นั้น ชื่อว่า มีไฟอันบูชาแล้ว
วิสํ ปีตํ เยน, โส วิสปีโต (สโร) ยาพิษ อันลูกศรใด ดื่มแล้ว ลูกศรนั้น ชื่อว่า มียาพิษอันดื่มแล้ว
วิชิตา มารา เยน, โส วิชิตมาโร (ภควา) มาร ท. อันพระผู้มีพระภาคใด ชนะแล้ว พระผู้มีพระภาคนั้น ชื่อว่า มีมารอันชนะแล้ว
ทิฏฺโฐ ธมฺโม เยน, โส ทิฏฺฐธมฺโม (ภิกฺขุ) ธรรม อันภิกษุใด เห็นแล้ว ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีธรรมอันเห็นแล้ว
กตํ กิจฺจํ เยน, โส กตกิจฺโจ (ปุริโส) กิจ อันบุรุษใด ทำแล้ว บุรุษนั้น ชื่อว่า มีกิจอันทำแล้ว
ปฏิวิทฺโธ ธมฺโม เยน, โส ปฏิวิทฺธธมฺโม (สมโณ) ธรรม อันสมณะใด แทงตลอดแล้ว สมณะนั้น ชื่อว่า มีธรรมอันแทงตลอดแล้ว
3) จตุตถีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ
ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส, โส ทินฺนสุงฺโก (ราชา) ส่วย (อันชาวเมือง ท.) ถวายแล้ว แก่พระราชาใด พระราชานั้น ชื่อว่า มีส่วยอันชาวเมืองถวายแล้ว
กตํ ทณฺฑกมฺมํ ยสฺส, โส กตทณฺฑกมฺโม (สิสฺโส) ทัณฑกรรม (อันอาจารย์) ทำแล้ว แก่ศิษย์ใด ศิษย์นั้น ชื่อว่า มีทัณฑกรรมอันอาจารย์ทำแล้ว
สญฺชาโต สํเวโค ยสฺส, โส สญฺชาตสํเวโค (ชโน) ความสังเวชเกิดพร้อมแล้ว แก่ชนใด ชนนั้น ชื่อว่า มีความสังเวชเกิดพร้อมแล้ว
อุปนีตํ โภชนํ ยสฺส, โส อุปนีตโภชโน (สมโณ) โภชนะ อันบุคคลน้อมเข้าใกล้แล้ว แก่สมณะใด สมณะนั้น ชื่อว่า มีโภชนะอันบุคคลน้อมเข้าใกล้แล้ว
อุปหโฏ พลิ ยสฺส, โส อุปหฏพลิ (ยกฺโข) พลี อันบุคคลนำเข้าใกล้แล้ว แก่ยักษ์ใด ยักษ์นั้น ชื่อว่า มีพลีอันบุคคลนำเข้าใกล้แล้ว
ฉนฺโท ชาโต ยสฺส, โส ฉนฺทชาโต (ภิกฺขุ)
ชาโต ฉนฺโท ยสฺส, โส ชาตจฺฉนฺโท (ภิกฺขุ) ฉันทะ เกิดแล้ว แก่ภิกษุใด ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีฉันทะเกิดแล้ว
4) ปัญจมีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ
นิคฺคตา ชนา ยสฺมา, โส นิคฺคตชโน (คาโม) ชน ท. ออกไปแล้ว จากบ้านใด บ้านนั้น ชื่อว่า มีชนออกไปแล้ว
ปติตานิ ผลานิ ยสฺมา, โส ปติตผโล (รุกฺโข) ผล ท. หล่นแล้ว จากต้นไม้ใด ต้นไม้นั้น ชื่อว่า มีผลหล่นแล้ว
วีโต ราโค ยสฺมา, โส วีตราโค (ภิกฺขุ) ราคะ ไปปราศแล้ว จากภิกษุใด ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีราคะไปปราศแล้ว
วิคตํ สมํ ยสฺมา, ตํ วิสมํ (ฐานํ) ความเสมอ ไปปราศแล้ว จากที่ใด ที่นั้น ชื่อว่า มีความเสมอไปปราศแล้ว
อเปตํ วิญฺญาณํ ยสฺมา, โส อเปตวิญฺญาโณ (มตกาโย) วิญญาณ ไปปราศแล้ว จากกายอันตายแล้วใด กายอันตายแล้วนั้น ชื่อว่า มีวิญญาณไปปราศแล้ว
อปคตํ ภยเภรวํ ยสฺมา, โส อปคตภยเภรโว (อรหา)
ความสะดุ้งเพราะความกลัว ไปปราศแล้ว จากพระอรหันต์ใด พระอรหันต์นั้น ชื่อว่า มีความสะดุ้งเพราะความกลัวไปปราศแล้ว
นิคฺคโต อโย ยสฺมา, โส นิรโย (โลโก) ความเจริญ ออกไปแล้ว จากโลกใด โลกนั้น ชื่อว่า มีความเจริญออกไปแล้ว
นิคฺคโต อโย อสฺมาติ นิรโย (โลโก) ความเจริญ ออกไปแล้ว จากโลกนั้น เหตุนั้น โลกนั้น ชื่อว่า มีความเจริญออกไปแล้ว
นิคฺคตา กิเลสา ยสฺมา, โส นิกฺกิเลโส (ภิกฺขุ) กิเลส ท. ออกไปแล้ว จากภิกษุใด ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีกิเลสออกไปแล้ว
นิคฺคโต กิเลโส เอตสฺมาติ นิกฺกิเลโส (ภิกฺขุ) กิเลส ออกไปแล้ว จากภิกฺขุนั้น เหตุนั้น ภิกฺขุนั้น ชื่อว่า มีกิเลสออกไปแล้ว
5) ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ
ขีณา อาสวา ยสฺส, โส ขีณาสโว (ภิกฺขุ) อาสวะ ท. ของภิกษุใด สิ้นแล้ว ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีอาสวะสิ้นแล้ว
สนฺตํ จิตฺตํ ยสฺส, โส สนฺตจิตฺโต (ภิกฺขุ) จิต ของภิกษุใด ระงับแล้ว ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีจิตระงับแล้ว
ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส, โส ฉินฺนหตฺโถ (ปุริโส)
หตฺถา ฉินฺนา ยสฺส, โส หตฺถจฺฉินฺโน (ปุริโส) มือ ท. ของบุรุษใด ขาดแล้ว บุรุษนั้น ชื่อว่า มีมือขาดแล้ว
ปริปุณฺโณ สงฺกปฺโป ยสฺส, โส ปริปุณฺณสงฺกปฺโป (ปุริโส) ความดำริ ของบุรุษใด เต็มรอบแล้ว บุรุษนั้น ชื่อว่า มีความดำริเต็มรอบแล้ว
วีโต ราโค ยสฺส, โส วีตราโค (ภิกฺขุ) ราคะ ของภิกษุใด ไปปราศแล้ว ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีราคะไปปราศแล้ว
จตฺตาริ ปทานิ ยสฺส, โส จตุปฺปโท (สตฺโต) เท้า ท. 4 ของสัตว์ใด (มีอยู่) สัตว์นั้น ชื่อว่า มีเท้า 4 (ปโท ปทํ เท้า)
เทฺว ปทา ยสฺส, โส ทฺวิปโท (สตฺโต) เท้า ท. 2 ของสัตว์ใด (มีอยู่) สัตว์นั้น ชื่อว่า มีเท้า 2 (ปโท ปทํ เท้า)
ติสฺโส วิชฺชา ยสฺส, โส เตวิชฺโช (ภิกฺขุ) วิชชา ท. 3 ของภิกษุใด (มีอยู่) ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีวิชชา 3
นว องฺคานิ ยสฺส, ตํ นวงฺคํ (สตฺถุสาสนํ) องค์ ท. 9 ของสัตถุศาสน์ใด (มีอยู่) สัตถุศาสน์นั้น ชื่อว่า มีองค์ 9
วิคตํ มลํ ยสฺส, โส วิมโล (กาโย) มลทิน ของกายใด ไปปราศแล้ว กายนั้น ชื่อว่า มีมลทินไปปราศแล้ว
ทุฏฺโฐ มโน ยสฺส, โส ทุมฺมโน (ชโน) ใจ ของชนใด อันโทษประทุษร้ายแล้ว ชนนั้น ชื่อว่า มีใจอันโทษประทุษร้ายแล้ว
ทุฏฺฐํ สีลํ ยสฺส, โส ทุสฺสีโล (ชโน) ศีล ของชนใด อันโทษประทุษร้ายแล้ว ชนนั้น ชื่อว่า มีศีลอันโทษประทุษร้ายแล้ว
มหตี ปญฺญา ยสฺส, โส มหาปญฺโญ (ปุริโส) ปัญญา ของบุรุษใด มาก บุรุษนั้น ชื่อว่า มีปัญญามาก
ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส, โส ทีฆชงฺโฆ (ปุริโส) แข้ง ท. ของบุรุษใด ยาว บุรุษนั้น ชื่อว่า มีแข้งยาว
ตโจ ปญฺจโก ยสฺส, ตํ ตจปญฺจกํ (กมฺมฏฺฐานํ) หนัง เป็นที่ 5 ของกัมมัฏฐานใด กัมมัฏฐานนั้น ชื่อว่า มีหนังเป็นที่ 5
ฉนฺโท ชาโต ยสฺส, โส ฉนฺทชาโต (ภิกฺขุ)
ชาโต ฉนฺโท ยสฺส, โส ชาตจฺฉนฺโท (ภิกฺขุ) ฉันทะ ของภิกษุใด เกิดแล้ว ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีฉันทะเกิดแล้ว
พหุพพิหิสมาสที่ลบบทท้าย (อันตโลปสมาส) เช่น
ปญฺจสตานิ ปมาณานิ เยสํ, เต ปญฺจสตา (ภิกฺขู) (=ปญฺจสตปมาณา)
ร้อย 5 ท. เป็นประมาณ ของภิกษุ ท. เหล่าใด ภิกษุ ท. เหล่านั้น ชื่อว่า มีร้อย 5 เป็นประมาณ
สหสฺสํ ปมาณํ เยสํ, เต สหสฺสา (ภิกฺขู) (=สหสฺสปฺปมาณา)
พัน เป็นประมาณ ของภิกษุ ท. เหล่าใด ภิกษุ ท. เหล่านั้น ชื่อว่า มีพันเป็นประมาณ
สหสฺสํ มตฺตํ ยสฺส, ตํ สหสฺสํ (ธนํ) (=สหสฺสมตฺตํ)
พัน เป็นประมาณ แห่งทรัพย์ ใด ทรัพย์นั้น ชื่อว่า มีพันเป็นประมาณ
ปมาณ มตฺต มักลบทิ้ง
สมาสที่มีศัพท์เหล่านี้คือ อาทิ เภท ปริวาร ปมาณ มตฺต ปมุข มักเป็นฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส
สีลํ อาทิ เยสํ, โส สีลาทโย (คุณา) ศีล เป็นต้น แห่งคุณ ท. เหล่าใด คุณ ท. เหล่านั้น ชื่อว่า มีศีลเป็นต้น
ขนฺธาทิ เภโท ยสฺส, โส ขนฺธาทิเภโท (ธมฺโม) ธรรมมีขันธ์เป็นต้น เป็นประเภท แห่งธรรม ใด ธรรมนั้น ชื่อว่า มีธรรมมีขันธ์เป็นต้นเป็นประเภท
ภิกฺขู ปริวารา ยสฺส, โส ภิกฺขุปริวาโร (ภควา) ภิกษุ ท. เป็นบริวาร แห่งพระผู้มีพระภาค ใด พระผู้มีพระภาคนั้น ชื่อว่า มีภิกษุเป็นบริวาร
สหสฺสํ ปมาณํ เยสํ, เต สหสฺสปฺปมาณา (ภิกฺขู) พัน เป็นประมาณ ของภิกษุ ท. เหล่าใด ภิกษุ ท. เหล่านั้น ชื่อว่า มีพันเป็นประมาณ
พุทฺโธ ปมุโข ยสฺส, โส พุทฺธปฺปมุโข (สงฺโฆ) พระพุทธเจ้า เป็นประมุข แห่งสงฆ์ ใด สงฆ์นั้น ชื่อว่า มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุข
สหสฺสํ มตฺตํ ยสฺส, ตํ สหสฺสมตฺตํ (ธนํ) พัน เป็นประมาณ แห่งทรัพย์ ใด ทรัพย์นั้น ชื่อว่า มีพันเป็นประมาณ
มตฺต ถ้าแปลว่า สักว่า เป็น สัมภาวนบุพบท กัมมธารยสมาส
ยาปนํ อิติ มตฺตํ ยาปนมตฺตํ (วตฺถุ) (วัตถุ) สักว่าเครื่องยังอัตตภาพให้เป็นไป
เภท ถ้าแปลว่า ต่าง เป็น ตติยาตัปปุริสสมาส
สีลาทิคุเณน เภโท สีลาทิคุณเภโท (ธมฺโม) (ธรรม) อันต่างด้วยคุณมีศีลเป็นต้น
6) สัตตมีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ
สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ, โส สมฺปนฺนสสฺโส (ชนปโท) ข้าวกล้า ท. ในชนบทใด ถึงพร้อมแล้ว ชนบทนั้น ชื่อว่า มีข้าวกล้าถึงพร้อมแล้ว
พหู นทิโย ยสฺมึ, โส พหุนทิโก (ชนปโท) แม่น้ำ ท. ในชนบทใด มาก ชนบทนั้น ชื่อว่า มีแม่น้ำมาก
ฐิตา สิริ ยสฺมึ, โส ฐิตสิริ (ชโน) ศรี ตั้งอยู่แล้ว ในชนใด ชนนั้น ชื่อว่า มีศรีตั้งอยู่แล้ว
สุลโภ ปิณฺโฑ ยสฺมึ, โส สุลภปิณฺโฑ (ปเทโส) ก้อนข้าว อันบุคคลหาได้โดยง่าย ในประเทศใด ประเทศนั้น ชื่อว่า มีก้อนข้าวหาได้โดยง่าย
อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ, สา อากิณฺณมนุสฺสา (ราชธานี) มนุษย์ ท. เกลื่อนกล่นแล้ว ในราชธานีใด ราชธานีนั้น ชื่อว่า มีมนุษย์เกลื่อนกล่นแล้ว
พหโว ตาปสา ยสฺมึ, โส พหุตาปโส (อสฺสโม) ดาบส ท. มากในอาศรมใด อาศรมนั้น ชื่อว่า มีดาบสมาก
อุปจิตํ มํสโลหิตํ ยสฺมึ, ตํ อุปจิตมํสโลหิตํ (สรีรํ) เนื้อและเลือด สะสมแล้ว ในสรีระใด สรีระนั้น ชื่อว่า มีเนื้อและเลือดสะสมแล้ว
ในรูปวิเคราะห์แห่งสมาสนี้ บททั้ง 2 เป็นนามนาม และมีวิภัตติต่างกัน (ภินฺน) จึงเรียกสมาสนี้ว่า “ภินนาธิกรณ”
มีประเภทเดียว คือ ฉัฏฐีภินนาธิกรณ เช่น
เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส (ชโน) การอยู่ สิ้นราตรีหนึ่ง ของชนนั้น เหตุนั้น ชนนั้น ชื่อว่า มีการอยู่สิ้นราตรีหนึ่ง
อุรสิ โลมานิ ยสฺส, โส อุรสิโลโม (พฺราหฺมโณ) ขน ท. ที่อก ของพราหมณ์ใด (มีอยู่) พราหมณ์นั้น ชื่อว่า มีขนที่อก
วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส, โส วชิรปาณิ (อินฺโท) วชิระ ในมือ ของพระอินทร์ใด (มีอยู่) พระอินทร์นั้น ชื่อว่า มีวชิระในมือ
มณิ กณฺเฐ ยสฺส, โส มณิกณฺโฐ (นาคราชา) แก้ว ที่คอ ของนาคราชใด (มีอยู่) นาคราชนั้น ชื่อว่า มีแก้วที่คอ
ทณฺโฑ หตฺเถ ยสฺส, โส ทณฺฑหตฺโถ (ราชา) อาชญา ในพระหัตถ์ ของพระราชาใด (มีอยู่) พระราชานั้น ชื่อว่า มีอาชญาในพระหัตถ์
สทฺธมฺเม คารโว ยสฺส, โส สทฺธมฺมคารโว (ภิกฺขุ) ความเคารพ ในพระสัทธรรม ของภิกษุใด (มีอยู่) ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีความเคารพในพระสัทธรรม
สมาเนน ชเนน สทฺธึ วาโส ยสฺส, โส สมานวาโส (ปุริโส) การอยู่ กับ ด้วย ชนผู้เสมอกัน ของบุรุษใด (มีอยู่) บุรุษนั้น ชื่อว่า มีการอยู่กับด้วยชนผู้เสมอกัน
อสิ หตฺเถ ยสฺส, โส อสิหตฺโถ (โยโธ) ดาบ ในมือ ของทหารใด (มีอยู่) ทหารนั้น ชื่อว่า มีดาบในมือ
ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ ยสฺส, โส ฉตฺตปาณิ (ปุริโส) ร่ม ในมือ ของบุรุษใด (มีอยู่) บุรุษนั้น ชื่อว่า มีร่มในมือ
ทาเน อชฺฌาสโย ยสฺส, โส ทานชฺฌาสโย (ชโน) อัธยาศัย ในทาน ของชนใด (มีอยู่) ชนนั้น ชื่อว่า มีอัธยาศัยในทาน
อุภโต (ปกฺขโต) พฺยญฺชนํ ยสฺส, โส อุภโตพยญฺชนโก (ปุคฺคโล) (ก สกตฺถ)
เพศ (แต่ข้าง) ทั้งสอง ของบุคคลใด (มีอยู่) บุคคลนั้น ชื่อว่า มีเพศ(แต่ข้าง)ทั้งสอง
อุภโต (ปกฺขโต) ปวตฺตํ พฺยญฺชนํ ยสฺส อตฺถีติ อุภโตพยญฺชนโก (ปุคฺคโล)
เพศ เป็นไปแล้ว แต่ข้างทั้งสอง ของบุคคลใด (มีอยู่) บุคคลนั้น ชื่อว่า มีเพศ(เป็นไปแล้วแต่ข้าง)ทั้งสอง
ตั้งวิเคราะห์เป็นรูปพหุวจนะบ้างก็ได้ เช่น
กตํ กุสลํ เยหิ, เต กตกุสลา (ชนา) กุศล อันชน ท. เหล่าใด ทำแล้ว ชน ท. เหล่านั้น ชื่อว่า มีกุศลอันทำแล้ว
อาวุธา หตฺเถสุ เยสํ, เต อาวุธหตฺถา (โยธา) อาวุธ ท. ย่อมมี ในมือ ท. ของทหาร ท. เหล่าใด ทหาร ท. เหล่านั้น ชื่อว่า มีอาวุธในมือ
ในรูปวิเคราะห์แห่งสมาสนี้ บททั้ง 2 เป็นนามนาม (และมีวิภัตติต่างกัน) บทหน้าลงฉัฏฐีวิภัตติ บทหลังเป็นอุปมา
สุวณฺณสฺส วณฺโณ อิว วณฺโณ ยสฺส, โส สุวณฺณวณฺโณ (ภควา)
วรรณะ ของพระผู้มีพระภาคเจ้าใด เพียงดัง วรรณะ แห่งทอง พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ชื่อว่า มีวรรณะเพียงดังวรรณะแห่งทอง
พฺรหฺมุโน สโร อิว สโร ยสฺส, โส พฺรหฺมสฺสโร (ภควา)
เสียง ของพระผู้มีพระภาคเจ้าใด เพียงดัง เสียง แห่งพรหม พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ชื่อว่า มีเสียงเพียงดังเสียงแห่งพรหม
สีหสฺส คติ อิว คติ ยสฺส, โส สีหคติ (ภควา)
การไป ของพระผู้มีพระภาคเจ้าใด เพียงดัง การไป แห่งสีหะ พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ชื่อว่า มีการไปเพียงดังการไปแห่งสีหะ
สีหสฺส หนุ อิว หนุ ยสฺส, โส สีหหนุ (ภิกฺขุ) คาง ของภิกษุใด เพียงดัง คาง แห่งสีหะ ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีคางเพียงดังคางแห่งสีหะ
สีหสฺส วิย อสฺส หนูติ สีหหนุ (ภิกฺขุ) คาง ของภิกษุนั้น ดุจ คางแห่งสีหะ เหตุนั้น ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีคางเพียงดังคางแห่งสีหะ
สีหสฺส วิกฺกโม อิว วิกฺกโม ยสฺส, โส สีหวิกฺกโม (ภิกฺขุ)
ความแกล้วกล้า ของภิกษุใด เพียงดัง ความแกล้วกล้า แห่งสีหะ ภิกษุนั้น ชื่อว่า มีความแกล้วกล้าเพียงดังความแกล้วกล้าแห่งสีหะ
นิโคฺรธสฺส ปริมณฺฑโล อิว ปริมณฺฑโล ยสฺส, โส นิโคฺรธปริมณฺฑโล (ภควา)
ปริมณฑล ของพระผู้มีพระภาคใด เพียงดัง ปริมณฑล ของต้นนิโครธ พระผู้มีพระภาคนั้น ชื่อว่า มีปริมณฑลเพียงดังปริมณฑลของต้นนิโครธ
หตฺถิโน ลิงฺคํ อิว ลิงฺคํ ยสฺส, โส หตฺถิลิงฺโค (สกุโณ) เพศ แห่งนกใด เพียงดัง เพศ แห่งช้าง นกนั้น ชื่อว่า มีเพศเพียงดังเพศแห่งช้าง
มีคำแปลว่า “มี...หามิได้” หรือ “ไม่มี...” (ต่างกับ นบุพบท กัมมธารยสมาส ที่แปลว่า มิใช่..., ไม่ใช่...; เป็น...หามิได้, ไม่เป็น...)
(นบุพบทพหุพพิหิ ปฏิเสธว่า ไม่มีสิ่งนั้น นบุพบทกัมมธารยะปฏิเสธว่า ไม่ใช่สิ่งนั้น หรือ ไม่ได้เป็นสิ่งนั้น) เช่น
นตฺถิ ตสฺส ปุตฺโตติ อปุตฺตโก (ปุริโส) บุตร ของบุรุษนั้น ไม่มี เหตุนั้น บุรุษนั้น ชื่อว่า มีบุตรหามิได้, ไม่มีบุตร (ลง ก ปัจจัย)
นตฺถิ ตสฺส สโมติ อสโม (ภควา) (พระผู้มีพระภาค) มีผู้เสมอหามิได้, ไม่มีผู้เสมอ
นตฺถิ ตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร (ภควา) (พระผู้มีพระภาค) มีผู้ยิ่งกว่าหามิได้, ไม่มีผู้ยิ่งกว่า
นตฺถิ ตสฺส อาลโยติ อนาลโย (ภิกฺขุ)
นตฺถิ อาลโย ตสฺสาติ อนาลโย (ภิกฺขุ) (ภิกษุ) มีอาลัยหามิได้, ไม่มีอาลัย
นตฺถิ อนฺโต ตสฺสาติ อนนฺโต (จกฺกวาโฬ) (จักรวาล) มีที่สุดหามิได้, ไม่มีที่สุด
นตฺถิ ตสฺส เหตูติ อเหตุโก (ธมฺโม) (ธรรม) มีเหตุหามิได้, ไม่มีเหตุ (ลง ก ปัจจัย)
นตฺถิ วุฏฺฐิ เอตฺถาติ อวุฏฺฐิโก (ชนปโท) (ชนบท) มีฝนหามิได้, ไม่มีฝน (ลง ก ปัจจัย)
นตฺถิ ภิกฺขู เอตฺถาติ อภิกฺขุโก (วิหาโร) (วิหาร) มีภิกษุหามิได้, ไม่มีภิกษุ (ลง ก ปัจจัย)
เปรียบเทียบ นบุพบท พหุพพิหิ กับ นบุพบท กัมมธารยะ
นตฺถิ ตสฺส อสฺโส อนสฺโส (ชโน) ม้า ของชนนั้น ไม่มี เหตุนั้น ชนนั้น ชื่อว่า ไม่มีม้า, มีม้าหามิได้
น อสฺโส อนสฺโส (อยํ สตฺโต) สัตว์นี้ มิใช่ม้า, เป็นม้าหามิได้
สมาสที่มี สห เป็นบทหน้า เรียกว่า สหบุพบทพหุพพิหิสมาส มีคำแปลว่า “เป็นไปกับด้วย...”
(แปลโดยอรรถว่า "พร้อมด้วย..., พร้อมทั้ง..., มี...")
สห ปุตฺเตน โย วตฺตตีติ สปุตฺโต (ปุริโส - ปิตา) บุรุษ ใด ย่อมเป็นไป กับ ด้วยบุตร เหตุนั้น บุรุษนั้น ชื่อว่า เป็นไปกับด้วยบุตร คือ บิดา
สห รญฺญา ยา วตฺตตีติ สราชิกา (ปริสา) เป็นไปกับด้วยพระราชา (ลง ก ปัจจัย สกัตถะ)
สห มจฺเฉเรน ยํ วตฺตตีติ สมจฺเฉรํ (จิตฺตํ) เป็นไปกับด้วยความตระหนี่
สห ปริวาเรน โย วตฺตตีติ สปริวาโร, สหปริวาโร (ภิกฺขุ) เป็นไปกับด้วยบริวาร (บทหลังไม่ลบ ห)
สห ปิติยา เย วตฺตนฺตีติ สปฺปิติกา (ธมฺมา) เป็นไปกับด้วยปีติ (ลง ก ปัจจัย สกัตถะ, ซ้อน ปฺ)
สห เหตุนา โย วตฺตตีติ สเหตุ, สเหตุโก (ธมฺโม) เป็นไปกับด้วยเหตุ (บทหลังลง ก ปัจจัย สกัตถะ)
สห กมฺมุนา ยา วตฺตตีติ สกมฺมา, สกมฺมกา (ธาตุ) เป็นไปกับด้วยกรรม, สกัมมธาตุ (บทหลังลง ก ปัจจัย สกัตถะ)
สห กมฺมุนา ยา วตฺตตีติ สกมฺมา, สกมฺมกา (กิริยา) เป็นไปกับด้วยกรรม, สกัมมกิริยา (บทหลังลง ก ปัจจัย สกัตถะ)
สห เทเวหิ โย วตฺตตีติ สเทวโก (โลโก) เป็นไปกับด้วยเทวดา, พร้อมทั้งเทวโลก (ลง ก ปัจจัย สกัตถะ) #สมารโก สพฺรหฺมโก
หมายถึง สมาสตั้งแต่ 2 สมาส ขึ้นไป ย่อเป็นบทเดียวกัน
ปวตฺติตปฺปวรธมฺมจกฺโก (ภควา) (พระผู้มีพระภาค) ผู้มีจักรคือธรรมอันบวรอันให้เป็นไปแล้ว
เป็นตติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส
มีอวบุพพบท กัมมธารยสมาส และวิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส เป็นภายใน
อว. บุพ. ธมฺโม เอว จกฺกํ ธมฺมจกฺกํ จักรคือธรรม
วิ. บุพ. กัม. ปวรํ ธมฺมจกฺกํ ปวรธมฺมจกฺกํ จักรคือธรรมอันบวร
ตติ. ตุล. ปวตฺติตํ ปวรธมฺมจกฺกํ เยน, โส ปวตฺติตปฺปวรธมฺมจกฺโก (ภควา) ผู้มีจักรคือธรรมอันบวร อันให้เป็นไปแล้ว
คนฺธมาลาทิหตฺถา (มนุสฺสา)
เป็นฉัฏฐีภินนาธิกรณพหุพพิหิสมาส
มีอสมาหาร ทวันทวสมาส และฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส เป็นภายใน
อส. ทวัน. คนฺโธ จ มาลา จ คนฺธมาลา ของหอมด้วย ระเบียบด้วย ชื่อว่า ของหอมและระเบียบ ท.
ฉ. ตุล. พหุพ. คนฺธมาลา อาทโย เยสํ, ตานิ คนฺธมาลาทีนิ (วตฺถูนิ)
ของหอมและระเบียบ ท. เป็นต้น ของวัตถุ ท. เหล่าใด วัตถุ ท. นั้น ชื่อว่า มีของหอมและระเบียบเป็นต้น
วิ. บุพ. กัม. คนฺธมาลาทีนิ วตฺถูนิ คนฺธมาลาทิวตฺถูนิ วัตถุมีของหอมและระเบียบเป็นต้น ท.
ฉ. ภินน. พหุพ. คนฺธมาลาทิวตฺถูนิ หตฺเถสุ เยสํ, เต คนฺธมาลาทิหตฺถา (มนุสฺสา) (ลบ วตฺถุ)
วัตถุมีของหอมและระเบียบเป็นต้น ท. มี ในมือ ท. ของมนุษย์ ท. เหล่าใด
มนุษย์ ท. เหล่านั้น ชื่อว่า มีวัตถุมีของหอมและระเบียบเป็นต้นในมือ
อสีติโกฏิธนํ ทรัพย์มีโกฏิ 80 เป็นประมาณ
เป็นอสมาหาร ทิคุสมาส
มีฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส และวิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส เป็นภายใน
อส. ทิคุ. อสีติ โกฏิโย อสีติโกฏิโย โกฏิ 80 ท.
ฉ. ตุล. พหุพ. อสีติโกฏิโย ปมาณา ยสฺส, ตํ อสีติโกฏิปมาณํ อสีติโกฏิ (ธนํ) (ทรัพย์) มีโกฏิ 80 เป็นประมาณ
วิ. บุพ. กัม. อสีติโกฏิ ธนํ อสีติโกฏิธนํ ทรัพย์มีโกฏิ 80 เป็นประมาณ
เตภูมิกวฏฺฏํ วัฏฏะอันเป็นไปในภูมิ 3
เป็นวิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส อสมาหาร ทิคุสมาส
มีอสมาหาร ทิคุสมาส และ ณิก ปัจจัย ตรัตยาทิตัทธิต เป็นภายใน
อส. ทิคุ. ติสฺโส ภูมิโย ติภูมิโย ภูมิ 3 ท.
ณิก ตรัต. ตัท. ติภูมีสุ ปวตฺตํ เตภูมิกํ (วฏฺฏํ) (วัฏฏะ) อันเป็นไปในภูมิ 3
วิ. บุพ. กัม. เตภูมิกํ วฏฺฏํ เตภูมิกวฏฺฏํ วัฏฏะอันเป็นไปในภูมิ 3